Tasavvuf kültüründe bazı eşyalar vardır ki, görünüşte basittir ama mânâsı derindir. Keşkül, bunların başında gelir. Basit bir çanta veya tas gibi görünse de, dervişler için tevazunun, fakrın ve nefis terbiyesinin sembolüdür.
Keşkül Nedir?
Keşkül, dervişlerin bellerine iple bağlı olan bir çanaktır. Gurur ve kibri yenmek, benliği terbiye etmek amacıyla tarikat felsefesi gereği dervişler yardım toplar; fakat bu yardım ihtiyaçtan değil, nefsin terbiye edilmesi içindir. Dervişin elinde tuttuğu bu kabın asıl adı keşkül-ü fukara, yani “fakirin çanağıdır.” Büyükçe bir Hindistan cevizi kabuğunun üst yarısı kesilip içi oyularak veya abanozdan yapılan bu çanak, halk arasında fukara çanağı olarak da bilinir.
Kelimenin kökeni de bu manayı taşır: Farsça “kash” ve “kashidan” (taşımak) ile “kul” (omuz) kelimelerinden türetilmiş olan keşkül, omuzda taşınan çanak anlamına gelir. Bu, dervişin hem fizikî hem de manevî yükünü, yani nefsiyle mücadelesini simgeler.
Derviş Çanağı ve Tatlı Arasındaki Bağlantı
Dervişler zaman zaman Şeyhlerinden aldıkları görev icabı halkın arasına girip yardım toparlarlar. Topladıkları para ve malzemeleri keşkülün içinde biriktirir ve imaretlere aş evlerine götürüp teslim ederlerdi. İmarethaneler Aş evleri ise bu malzemelerle fakir halka tatlı olarak dağıtırlardı. İşte bu tatlıya da “keşkül-ü fukara” denmiştir.
Başka bir rivayete göre ise, sürekli seyahat eden dervişler yiyecek ve içeceklerini saklamak için keşkülü kullanırdı. Bu kap, dünyanın en büyük tohumlarından biri olan Hindistan cevizi şeklinde olurdu ve özel taşınış biçimi, yani zincirle kemere asılması, içindekilerin dökülmemesi için şarttı.
Şeyh Yahya Agâh Efendi’nin Mecmuatüzzaraif adlı eserinde aktarılan bir keramet hikayesi de keşkülün manevî yönünü gözler önüne serer: Kaygusuz Sultan, Mısır Meliki’nin sıkıntısını gidermek için keşkülünü pirinçle doldurmasını ister. Ne kadar pirinç konursa konulsun keşkül bir türlü dolmaz. Nihayet, pirinçler Halep’teki şeyhin tekkesine ulaşınca keşkül dolar. Bu hikaye, keşkülün nasip ve Hakk’a tevekkül sembolü olduğunu gösterir.
Keşkül Tatlısı ve Tarihi
Tarihi kaynaklar, keşkülün tatlı olarak da Osmanlı’da yaygın olduğunu anlatır:
“Keşkül, muhallebi cinsinden malûm tatlının o tatlı adı ise de aslen ve neslen ve dahi tarihen abdalların taşıdığı fukara çanağına denir. Lûgat-ı aslîsi keşkûl olup büyükçe bir Hindistan cevizinin üst yarısı kesilip içi oyularak yapılır. Sonra da terazu kefesi misilli iki veya üç yanına halka geçirilerek bir zincirle kemere asılarak taşınır. Keşkülün içi dolunca boyuna asılması, içindekilerin dökülmemesi için elzemdir. Bâlâda zikrolunan ‘malû malullah…’ nidası eşliğinde, dualar, na’tlar, ilahiler söylenerek abdalın eline devşirilip halka uzatılır. Artık içine ne düşeceği, kısmete kalmıştır. Abdal tekkede hacı Mekke’de demişler; keşkül dolunca abdal tekkesine dönüp içini mutfağa boca eyler. Bu vesileyle içinde birbirine uymayan şeylerin bulunduğu kap hakkında ‘fukara keşkülü gibi’ denir. Nitekim süt ve badem yağıyla yapılarak üstüne badem rendesi, fıstık, üzüm, nar vs. konan tatlıya da, birçok şeyden yapıldığı ecilden keşkül, yahut keşkül-i fukara tabir olunur.”
Günümüzde keşkül tatlısı, sadece süt ve bademden yapılan bir tatlı olarak sofralarımızda yer alıyor olabilir. Ancak tarihî ve tasavvufî kökeni bize, bu tatlının aslında bir dervişin tevazu, hizmet ve fakr yolculuğunun sembolü olduğunu hatırlatır. Her kaşık, geçmişten günümüze uzanan bir manevî miras taşır.
