II. Abdülhamid Han, Osmanlı İmparatorluğu’nun en kritik dönemlerinden birinde tahtta bulunmuş ve 34 yıllık saltanatı boyunca devletin bekası için çeşitli politikalar ve stratejiler geliştirmiştir. Döneminin zorlukları ve karmaşıklığı nedeniyle, hakkında pek çok farklı görüş ve değerlendirme yapılmıştır. Ünlü devlet adamları, yazarlar, düşünürler ve tarihçiler onun hakkında çeşitli sözler söylemiş, bu sözler aracılığıyla onun karakterini, yönetim tarzını ve döneminin şartlarını yorumlamışlardır. Aşağıda, II. Abdülhamid hakkında söylenmiş bu sözleri ve bu sözlerin derinlemesine analizlerini bulabilirsiniz.
Necip Fazıl Kısakürek
“Abdülhamid’i anlamak her şeyi anlamak olacaktır!”
Türk edebiyatının ve düşünce dünyasının önemli isimlerinden biri olan **Necip Fazıl Kısakürek**, bu sözüyle II. Abdülhamid’in Osmanlı tarihindeki merkezi rolünü ve onun döneminin anlaşılmasının, Osmanlı’nın son dönemindeki tüm olayları ve gelişmeleri anlamak için anahtar olduğunu vurgulamıştır. Kısakürek’e göre, II. Abdülhamid’in politikaları, vizyonu ve yönetim tarzı, sadece kendi dönemini değil, aynı zamanda sonraki süreçleri de derinden etkilemiştir. Onu doğru bir şekilde anlamak, Osmanlı İmparatorluğu’nun çöküş sürecini ve modern Türkiye’nin oluşumunu daha iyi kavramak anlamına gelir.
Prens Otto von Bismarck
“100 gram aklın 90 gramı Abdülhamid Han’da, 5 gramı bende, 5 gramı da diğer siyasilerdedir!”
Alman İmparatorluğu’nun ilk şansölyesi ve dönemin en etkili devlet adamlarından biri olan *Prens Otto von Bismarck*, bu ifadesiyle II. Abdülhamid’in zekâsını ve diplomatik becerilerini büyük bir hayranlıkla övmüştür. Kendi dönemin en zeki ve stratejik liderlerinden biri olarak kabul edilen Bismarck’ın böyle bir övgüde bulunması, II. Abdülhamid’in uluslararası politikadaki ustalığını ve ileri görüşlülüğünü açıkça ortaya koymaktadır. Bu söz, II. Abdülhamid’in hem iç hem de dış politikada ne denli etkili ve zeki bir lider olduğunu vurgular.
Sezai Karakoç
“Sen bir anne gibi tuttun ufukları.”
“Onlar sanıyorlar ki, biz sussak mesele kalmayacak, halbuki biz sussak tarih susmayacak, tarih sussa, hakikat susmayacak.”
Modern Türk şiirinin ve düşünce dünyasının önemli isimlerinden **Sezai Karakoç**, II. Abdülhamid’i şefkatli ve koruyucu bir figür olarak tasvir etmektedir. “Sen bir anne gibi tuttun ufukları” sözüyle, II. Abdülhamid’in ülkeyi ve milleti bir anne şefkatiyle koruduğunu, zorluklar karşısında sarsılmaz bir duruş sergilediğini belirtir. Diğer sözü ise, II. Abdülhamid’e yönelik eleştiri ve haksızlıkların tarih tarafından mutlaka ortaya konulacağını ve gerçeklerin er ya da geç gün yüzüne çıkacağını ifade eder. Karakoç, bu ifadeleriyle II. Abdülhamid’in değerinin ve yaptıklarının zamanla daha iyi anlaşılacağını savunur.
Nizamettin Nazif Tepedelenlioğlu
“Abdülhamid devrinin her yirmi dört saati bin muamma ile doludur.”
Türk yazar ve gazeteci **Nizamettin Nazif Tepedelenlioğlu**, bu sözüyle II. Abdülhamid döneminin ne denli karmaşık anlaşılması zor zekada bir kişi olduğunu vurgulamaktadır. Her günün binlerce gizem ve olayla geçtiğini ifade ederek, dönemin siyasi atmosferinin yoğunluğunu ve belirsizliğini dile getirir. Bu söz, II. Abdülhamid’in yönetimindeki hassas dengeleri, iç ve dış tehditleri ve bunlarla başa çıkmak için izlenen gizli ve açık politikaları yansıtır.
Halid Ziya Uşaklıgil
“İlk şaşırmak ilk adımda başladı diyorum. Daire-i hususiye bu mu idi?”
Türk edebiyatının önde gelen isimlerinden **Halid Ziya Uşaklıgil**, bu sözüyle II. Abdülhamid’in özel hayatına ve saraydaki yönetim tarzına dair bir eleştiri veya şaşkınlık ifade etmektedir. “Daire-i hususiye” ifadesi, padişahın özel dairesini veya özel hayatını temsil ederken, Uşaklıgil’in bu sözü, belki de beklenmedik veya alışılmadık uygulamalar karşısındaki şaşkınlığını dile getirir. Bu ifade, dönemin saray hayatının karmaşıklığına ve belki de bazı uygulamaların geleneksel kalıpların dışında olduğuna işaret edebilir.
Fethi Okyar
“Çok hassasiyetli, azametli idi. Hiç şüphesiz şahsen merhametli idi.”
Türk siyasetçi ve diplomat **Fethi Okyar**, II. Abdülhamid’in karakter özelliklerini bu sözleriyle özetlemektedir. Okyar’a göre, II. Abdülhamid son derece hassas ve ihtişamlı bir kişiliğe sahipti. Aynı zamanda, kişisel olarak merhametli ve şefkatli bir insandı. Bu sözler, padişahın hem otoriter hem de insancıl yönlerini bir arada taşıdığını ve yönetimde dengeyi gözettiğini göstermektedir.
Nurettin Topçu
“Bize ümmetin günahını kendinde bulmak, kendinde yenmek, kendisiyle fenaya erdirmek isteyen ruh dünyasının kahramanları lazımdır.”
Türk düşünürü ve filozofu **Nurettin Topçu**, bu ifadesiyle ideal lider profilini tanımlarken, dolaylı olarak II. Abdülhamid’e atıfta bulunmaktadır. Topçu’ya göre, toplumun hatalarını ve eksiklerini kendi içinde bulup bunları aşmaya çalışan, fedakârlık ve özveri gösteren liderlere ihtiyaç vardır. Bu bağlamda, II. Abdülhamid’in de bu tür bir liderlik sergilediği ve ümmetin sorunlarını çözmek için kendi nefsini ortaya koyduğu ima edilmektedir.
Turgut Özakman
“II. Abdülhamid, meziyet ve kusurları ile son imparatordu. Ondan sonra Osmanlı tahtının bir pırıltısı ve ağırlığı kalmamıştı.”
Türk yazar ve dramaturg **Turgut Özakman**, bu sözüyle II. Abdülhamid’in Osmanlı İmparatorluğu’nun son güçlü ve etkili padişahı olduğunu belirtmektedir. Meziyetleri ve kusurlarıyla insanî bir portre çizen Özakman, II. Abdülhamid’den sonra Osmanlı tahtının eski ihtişamını ve saygınlığını yitirdiğini ifade eder. Bu söz, padişahın hem olumlu hem de olumsuz yönlerini kabul ederek, onun döneminin Osmanlı tarihindeki kritik önemini vurgular.
İlber Ortaylı
“Dünyanın son hükümdarı, son evrensel imparatoru II. Abdülhamid Han’dır.”
Tanınmış Türk tarihçi **İlber Ortaylı**, bu ifadesiyle II. Abdülhamid’in dünya tarihinde özel bir yere sahip olduğunu belirtmektedir. Ona göre, II. Abdülhamid, geleneksel anlamda hüküm süren son evrensel imparatordur ve onun döneminden sonra dünya siyasetinde böyle bir figür ortaya çıkmamıştır. Bu söz, padişahın sadece Osmanlı tarihi için değil, aynı zamanda dünya tarihi için de önemli bir figür olduğunu ortaya koyar.
Ahmet Rasim
“Sen değil naşın hükümdar olsa elyakdır bize. Dönsün etsin taht-ı Osmaniye tabutun cülus.”
Türk yazar ve gazeteci **Ahmet Rasim**, bu şiirsel ifadesiyle II. Abdülhamid’e yönelik sert bir eleştiri dile getirmektedir. “Naşın hükümdar olsa elyakdır bize” ifadesi, padişahın yerine cenazesinin bile daha uygun bir hükümdar olacağını söyleyerek ağır bir eleştiride bulunur. Bu sözler, dönemin muhalif düşüncelerini ve padişaha karşı duyulan tepkiyi yansıtmaktadır. Ahmet Rasim’in bu sert eleştirisi, II. Abdülhamid’in politikalarına ve yönetim tarzına karşı olan hoşnutsuzluğu gösterir.
Armin Vambery
“Padişah Abdülhamid sayesinde Batı âlemi, bilhassa Dışişleri teşkilatları; Halifeye, İslâm âleminin Papası gözüyle bakıyorlardı. Onun bu sıfatla kullanabileceği nüfuzdan çekiniyorlar, hattâ korkuyorlardı.”
Macar asıllı oryantalist ve seyyah **Ármin Vámbéry**, bu sözleriyle II. Abdülhamid’in İslam dünyası üzerindeki etkisini ve Batı’nın bu etki karşısındaki endişesini dile getirmektedir. Vámbéry’e göre, II. Abdülhamid’in Halife unvanını etkin bir şekilde kullanması, Batı devletlerini özellikle diplomatik alanlarda tedirgin etmiştir. Onu, İslam dünyasının ruhani lideri olarak gören Batı, bu nüfuzun kendi çıkarlarına tehdit oluşturabileceğinden korkmuştur. Bu ifade, II. Abdülhamid’in uluslararası politikadaki rolünü ve stratejik zekâsını ortaya koyar.
Winston Churchill
“II. Abdülhamid, Doğu’nun Napolyonu’dur. Kendi halkını ve devletini Batı emperyalizmine karşı büyük bir ustalıkla savundu.”
İngiltere’nin ünlü devlet adamı **Winston Churchill**, II. Abdülhamid’i Batı’nın en büyük stratejistlerinden biri olan Napolyon Bonapart ile kıyaslayarak onun üstün liderlik ve strateji becerilerini övmüştür. Churchill’e göre, II. Abdülhamid, Batı emperyalizminin baskılarına karşı devletini ve halkını büyük bir ustalıkla savunmuş, zor şartlar altında bile devletinin çıkarlarını korumayı başarmıştır. Bu söz, II. Abdülhamid’in uluslararası arenadaki başarısını ve stratejik dehasını yansıtır.
Claude Farrere
“Abdülhamid Han, sadece Türkiye’nin değil, bütün İslâm dünyasının en büyük padişahıdır. O, devrinin en büyük siyasetçisidir.”*
Fransız yazar ve deniz subayı **Claude Farrère**, II. Abdülhamid’i sadece Osmanlı İmparatorluğu’nun değil, tüm İslam dünyasının en önemli lideri olarak tanımlamaktadır. Farrère’e göre, II. Abdülhamid dönemin en büyük siyasetçisi olarak, hem iç hem de dış politikada üstün bir başarı sergilemiştir. Bu sözler, padişahın uluslararası saygınlığını ve İslam dünyası üzerindeki etkisini vurgular.
Jön Türkler
*”Abdülhamid’i tahttan indirdik ama yerini dolduramadık. Zira onun kadar ileri görüşlü ve zeki bir devlet adamı daha gelmedi.”*
Osmanlı İmparatorluğu’nda reform ve değişim hareketlerinin öncüsü olan **Jön Türkler**, II. Abdülhamid’e karşı muhalefet etmelerine ve onu tahttan indirmelerine rağmen, sonrasında onun yönetim becerilerinin eksikliğini hissetmişlerdir. Bu itiraf niteliğindeki söz, II. Abdülhamid’in ne kadar ileri görüşlü ve zeki bir lider olduğunu kabul etmektedir. Jön Türkler, padişahın yerini doldurmanın ne denli zor olduğunu ve onun dönemindeki istikrarın önemini bu sözle dile getirmişlerdir.
Ahmet Hamdi Tanpınar
*”II. Abdülhamid, Osmanlı Devleti’ni 34 yıl boyunca iç ve dış tehlikelere karşı korudu. Onun devleti ayakta tutmak için gösterdiği çaba ve diplomatik manevralar olağanüstüdür.”*
Türk edebiyatının önde gelen isimlerinden **Ahmet Hamdi Tanpınar**, II. Abdülhamid’in uzun saltanat döneminde ülkeyi karşılaştığı zorluklara rağmen ayakta tutma başarısını övmektedir. Tanpınar’a göre, padişahın diplomatik yetenekleri ve stratejik hamleleri sayesinde Osmanlı Devleti, birçok iç ve dış tehdide karşı direnebilmiştir. Bu sözler, II. Abdülhamid’in yönetim becerilerini ve devlet adamlığını takdir eder.
Bernard Lewis
*”II. Abdülhamid, Osmanlı İmparatorluğu’nun en önemli modernleşme süreçlerinden birini yönetti ve imparatorluğu birçok cephede savunmayı başardı.”*
Tarihçi ve Ortadoğu uzmanı **Bernard Lewis**, II. Abdülhamid’in modernleşme çabalarına ve savunma stratejilerine dikkat çekmektedir. Lewis’e göre, padişah döneminde Osmanlı İmparatorluğu hem iç reformlar yoluyla modernleşme adımları atmış hem de dış tehditlere karşı başarılı bir savunma gerçekleştirmiştir. Bu değerlendirme, II. Abdülhamid’in yenilikçi ve koruyucu politikalarını bir arada yürütme becerisini vurgular.
Yahya Kemal Beyatlı
*”Abdülhamid devrinde Osmanlı İmparatorluğu, ölümcül bir hastanın son nefeslerini verdiği bir evreye girmişti. Ancak Abdülhamid’in siyasi zekâsı, bu süreci mümkün olduğunca geciktirdi.”*
Türk edebiyatının büyük şairlerinden **Yahya Kemal Beyatlı**, bu sözüyle Osmanlı İmparatorluğu’nun son dönemlerindeki zayıflığını ve çöküş sürecini ifade ederken, II. Abdülhamid’in bu kaçınılmaz sonu geciktirmek için gösterdiği çabayı ve siyasi zekâyı övmektedir. Beyatlı’ya göre, padişahın stratejik hamleleri ve yönetim becerileri sayesinde imparatorluğun ömrü uzatılmıştır. Bu söz, II. Abdülhamid’in zor şartlar altında bile devletin bekası için büyük gayretler sarf ettiğini gösterir.
Bu çeşitli görüşler ve değerlendirmeler, II. Abdülhamid Han’ın ne denli karmaşık ve çok yönlü bir lider olduğunu göstermektedir. Farklı bakış açılarıyla ele alınan bu sözler, onun döneminin zorluklarını, başarılarını, eleştirilerini ve takdirlerini yansıtır. Tarih boyunca süregelen tartışmalar ve değerlendirmeler, II. Abdülhamid’in Osmanlı ve dünya tarihindeki önemini ve etkisini ortaya koymaktadır. Onu anlamak, sadece bir lideri değil, aynı zamanda bir dönemi ve bu dönemin getirdiği değişimleri de anlamak demektir.
