Senûsî tarikatı, Kadiri tarikatının İdrisiye kolu şeyhi Ahmed bin İdris el- Fasi’nin 1837’deki ölümü ile Şeyhliği Muhammed Ali es-Senûsî (1787-1859) bırakması sonucu Mekkede kurulmuştur. 19. yüzyılda Kuzey Afrika’da ortaya çıkan ve İslam’ın saf bir şekilde yaşanmasını teşvik eden, aynı zamanda sömürgeci güçlere karşı Cihat etmeyi benimseyen direniş hareketi olarak dikkat çeken bir tasavvuf tarikatıdır. Daha sonra Cezayir’de ve Libya’da faaliyetlerini yaygınlaştırmıştır. Tarikat, bir yandan İslami ilim ve ibadet üzerinde yoğunlaşırken, diğer yandan Müslümanları Batı sömürgeciliğine karşı organize ederek hem manevi hem de siyasi bir rol oynamıştır.
Senûsî tarikatı, Muhammed Ali es-Senûsî’nin rehberliğinde, İslami ilimlerin yayılması, ahlakın düzeltilmesi ve İslam dünyasındaki ahlaki çöküntüye karşı bir reform hareketi olarak ortaya çıkmıştır. Senûsî, Mısır’daki Ezher Üniversitesi’nde eğitim görmüş, Mekke’ye gitmiş ve orada tasavvuf ilimlerinde derinleşmiştir. Senûsîlik, Sünni İslam’a bağlı, hem akılcı hem de tasavvufî değerleri dengeleyen bir yaklaşımı temsil eder.
Tarikat, İslam’ın esaslarına dönmeyi, zühd ve takva içinde yaşamayı hedeflemiştir. Bununla birlikte, sadece bireysel maneviyatı artırmakla yetinmeyen tarikat, Müslüman halkların siyasi bağımsızlıklarını koruma ve Batı emperyalizmine karşı direnme gibi bir misyon da üstlenmiştir. Senûsî hareketi, kuruluşundan kısa bir süre sonra sadece manevi bir teşkilat olmaktan çıkmış, Kuzey Afrika’daki sömürgecilere karşı direnişin öncüsü olmuştur. Fransızlar, İtalyanlar ve İngilizler, Senûsî hareketinin etkili olduğu bölgelerde hakimiyet kurmakta zorlanmışlardır. Muhammed Ali es-Senûsî’nin 1859 yılında vefatından sonra, liderlik oğlu Muhammed el-Mehdî es-Senûsî’ye geçti. Bu dönemde tarikat, daha organize hale gelmiş, halkı manevi olarak eğitmekle kalmamış, aynı zamanda askeri açıdan da güçlenmiştir.
Osmanlı Devleti ile Senûsî tarikatı arasında sıkı ilişkiler kurulmuş ve tarikat, Osmanlı Devleti’nin Kuzey Afrika’daki çıkarlarını koruma ve Müslümanların birliğini sağlama noktasında stratejik bir müttefik haline gelmiştir. 1911’de İtalyanların Libya’yı işgal etmesiyle birlikte, tarikat üyeleri İtalyanlara karşı büyük bir direniş hareketi başlatmışlardır. Bu direnişte Ahmed Şerîf es-Senûsî, önemli bir lider olarak öne çıkmıştır.
Birinci Dünya Savaşı sırasında Senûsî tarikatı, Osmanlı Devleti ile yakın bir işbirliği yaparak İngilizler ve İtalyanlara karşı mücadele etmiştir. Bu dönemde, tarikatın üçüncü lideri Ahmed Şerîf es-Senûsî, özellikle İngiltere’ye karşı Mısır’daki İngiliz kuvvetlerine karşı gerilla savaşları düzenlemiştir. Ancak Osmanlı’nın yenilgisi ve 1918’de Mondros Mütarekesi’nin imzalanmasıyla, Senûsî hareketi de zor bir döneme girmiştir. Bu dönemde, Ahmed Şerîf es-Senûsî liderliği kuzeni İdris es-Senûsî’ye devretmiş ve İdris, daha pragmatik bir yaklaşım benimseyerek İtalyanlarla müzakere yoluna gitmiştir.
İdris es-Senûsî’nin liderliğinde tarikat, 1951’de Libya’nın bağımsızlığını kazanmasına öncülük etmiştir. İdris, Libya’nın ilk kralı olarak tahta geçmiş ve 1969 yılına kadar Libya’yı yönetmiştir. Bu süreçte, Senûsî tarikatı, Libya’nın siyasi ve toplumsal hayatında etkin bir rol oynamış, İdris’in yönetimi altında ülkenin istikrarlı bir şekilde yönetilmesine katkı sağlamıştır.
Günümüzde, Senûsî tarikatı, özellikle Libya’da hala varlığını sürdürmektedir, ancak 1969’da Muammer Kaddafi’nin İdris es-Senûsî’yi devirerek iktidara gelmesiyle tarikatın gücü zayıflamıştır. Kaddafi, Senûsî tarikatına ve onun temsil ettiği geleneksel İslami değerlere karşı sert bir tutum benimsemiştir. Bu süreçte, Senûsî liderleri sürgüne gitmek zorunda kalmış ve tarikatın etkisi büyük ölçüde azalmıştır.
Ancak, 2011’de Kaddafi rejiminin devrilmesiyle birlikte, Senûsî tarikatı Libya’da yeniden bir siyasi ve manevi güç olarak belirmeye başlamıştır. İdris es-Senûsî’nin torunlarından bazıları, 2011 devrimi sonrasında Libya’nın yönetiminde daha aktif roller üstlenmişlerdir. Tarikat, özellikle Libya’nın doğusunda manevi ve toplumsal etkisini korumaya devam etmektedir.
Senûsî tarikatı, Libya dışında da birçok Kuzey Afrika ve Sahra-altı Afrika ülkesinde manevi bir liderlik olarak varlığını sürdürmektedir. Çad, Nijer ve Sudan gibi ülkelerde Senûsîlik, İslam’ın yayılması ve halkın eğitimi için önemli bir rol oynamaktadır. Bu bölgelerde Senûsî tarikatı, halk arasında dini eğitim sağlayarak İslami bilincin korunmasına katkıda bulunmuş, sömürge döneminde de bu ülkelerin bağımsızlık mücadelelerine manevi bir destek sağlamıştır.
Senûsî tarikatı, günümüzde Kuzey Afrika ve Orta Doğu’da bir tasavvufi hareket olarak varlığını sürdürmekle birlikte, siyasi anlamda eski gücünde değildir. Ancak Libya’daki Senûsî ailesinin torunları, özellikle ülkenin siyasi istikrarını sağlamak amacıyla bazı gruplar arasında bir arabulucu rolü üstlenmeye çalışmaktadır. Tarikat, bugün manevi bir yapı olarak halkın gönlünde yer edinmekte ve İslam’ın temel ahlaki değerlerini yaymaya devam etmektedir.
Senûsî tarikatı, modern İslam dünyasında manevi, sosyal ve siyasi boyutlarıyla önemli bir hareket olarak kabul edilir. Batı sömürgeciliğine karşı verdiği mücadele, İslam dünyasında bağımsızlık ve özgürlük ideallerine ilham kaynağı olmuştur. Günümüzde Senûsîlik, her ne kadar siyasi arenada eski etkinliğini yitirmiş olsa da, tasavvufi ve manevi etkisiyle halk üzerinde güçlü bir tesir bırakmaya devam etmektedir.
Senûsî tarikatı, İslam dünyasının manevi ve siyasi tarihinde önemli bir yer tutar. Batı sömürgeciliğine karşı verdiği mücadele ve Osmanlı Devleti ile olan yakın ilişkileri, Senûsî hareketinin İslam dünyasındaki tarihsel rolünü belirler. Günümüzde ise Senûsîlik, manevi bir hareket olarak varlığını sürdürmekte ve İslam dünyasında adalet, ahlak ve bağımsızlık ideallerinin bir sembolü olmaya devam etmektedir.
