II. Abdülhamid dönemi, Osmanlı İmparatorluğu’nun istihbarat faaliyetlerinin en yoğun yaşandığı zamanlardan biriydi. Padişah, devletin her köşesinde kontrolü sağlamak ve olası muhalefeti önlemek için çeşitli yöntemlere başvurdu. Bu yöntemlerden biri de, dönemin sosyal ve dini hayatının merkezlerinden olan tekke ve zaviyelerde istihbarat faaliyetlerinin yürütülmesiydi.
Tekke ve zaviyeler, Osmanlı toplumunun dini ve sosyal yaşantısında önemli yer tutan kurumlardı. Bu mekanlar, dini öğrenim ve manevi rehberlik sağlamanın yanı sıra, toplumun farklı kesimlerinden insanların bir araya geldiği sosyal merkezler olarak işlev görüyordu. Kendisi de Şazeliye tarikatı mensubu olan II. Abdülhamid, bu kurumların toplum üzerindeki etkisini en iyi bilenlerden biriydi. Bu yüzden tekkelerde istihbarat ağı kurmuş ve belli tekkelere gizli görevliler atamıştır.
Bu gizli görevliler, Balkanlar’dan Arap Yarımadası’na, üç kıtada Osmanlı topraklarında gelişen olayları Sultan Abdülhamid Han’a hızlı bir şekilde dikkat çekmeden haberdar ediyorlardı. Yine bu görevliler tekke ve zaviyelerde cemaatle birlikte ibadet eder, sohbetlere katılır ve dini toplantılarda bulunurdu. Tekkelerin fonksiyonunun ne kadar önemli olduğunu keşfeden İngilizler, İranlılar ve diğer yabancı devletler, sahte şeyhler ve dervişler vasıtasıyla tekkeler üzerinden operasyonlar yapmaya çalışıyorlardı. Ancak, Abdülhamid’in görevlendirdiği ajanlar, devletin dini görüşü olan ehl-i sünnetin muhafazası adına bu tür müdahalelere mani olmak için çalışmalar yapmaktaydı.
Diğer taraftan, özellikle milliyetçilik akımlarının yükseldiği bir dönemde, bu tür yerlerde yapılan konuşmalar, dillendirilen siyasi görüşler ve toplanan kişilerin profilleri detaylı bir şekilde rapor edilirdi. Bu, milliyetçi veya muhalif fikirlerin yayılmasından duyulan endişelerden kaynaklanıyordu.
II. Abdülhamid’in bu stratejisi, devletin kontrol mekanizmalarını dini yapılar aracılığıyla da genişletmesi anlamına geliyordu. Ayrıca, bu uygulama, padişahın tekke ve zaviyelerdeki liderlerle olan ilişkilerini de şekillendiriyordu. Bu liderler genellikle devletle iyi ilişkiler içinde olmayı tercih ederken, bazıları muhalif hareketlere destek verme riskini de alabiliyordu.
Sonuç olarak, II. Abdülhamid’in tekke ve zaviyelerde yürüttüğü istihbarat faaliyetleri, onun sadece politik ve askeri alanlarda değil, aynı zamanda sosyal ve dini alanlarda da otoritesini sağlama almayı hedeflediğini göstermektedir. Bu faaliyetler, dönemin sosyal dinamikleri ve devlet-millet ilişkileri açısından derinlemesine incelenmesi gereken bir konudur.
